ประติมากรรมสุริยะเทพศิลา จากเมืองศรีเทพ จ.เพชรบูรณ์

เมืองโบราณเมืองศรีเทพ

ปัจจุบันตั้งอยู่ที่เขตอำเภอศรีเทพ จังหวัดเพชรบูรณ์ ตัวเมืองตั้งอยู่ระหว่างบ้านบึงนาจานทางทิศตะวันตกกับบ้านศรีเทพน้อยทางทิศตะวันออกและบ้านสระปรือทางทิศเหนือ สภาพพื้นที่ปัจจุบันเป็นพื้นที่ๆใช้ในการเกษตรกรรม ผังเมืองโบราณศรีเทพ มีลักษณะเป็นผังเมืองขนาดใหญ่ เป็นรูปสี่เหลี่ยมมุมมนและมีระบบคูน้ำคันดินซ้อนเป็นรูปวงกลมอยู่ภายในเมืองจึงทำให้ผังเมืองโบราณแห่งนี้มีลักษณะเป็นเมืองแฝด

แบ่งออกเป็น 2 ส่วน คือคูน้ำคันดินที่ล้อมรอบทางทิศตะวันตกซึ่งมีแผนผังเกือบวงกลมเรียกว่าเมืองใน ส่วนคูน้ำคันดินที่ต่อขยายออกมาทางด้านทิศตะวันออกเรียกว่าเมืองนอก หลักฐานจากการขุดค้นทางโบราณคดีชี้ให้เห็นว่า ตั้งแต่ช่วงพุทธศตวรรษที่ 5-7 เป็นต้นมา ได้พบร่องรอยผู้คนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลายตั้งถิ่นฐานอยู่ในบริเวณนี้ ในระยะต่อมาเมื่อเข้าสู่ช่วงสมัยประวัติศาสตร์หรือช่วงสมัยทวารวดที่ได้มีการสร้างคูน้ำคันดินของเมืองใน หลังจากนั้นเมื่อมีประชากรในเมืองเพิ่มมากขึ้นซึ่งบางท่านสันนิษฐานว่าอยู่ในช่วงที่ได้รับวัฒนธรรมเขมรในช่วงพุทธศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา จึงมีการขยายเมืองออกไปทางทิศตะวันออก

แนวคิดเกี่ยวกับงานศิลปกรรมเนื่องในวัฒนธรรมเขมรที่เมืองศรีเทพ

กลุ่มประติมากรรม

เมืองโบราณศรีเทพ เป็นแหล่งที่ค้นพบประติมากรรมเทวรูปศิลาเนื่องในศาสนาพราหมณ์เป็นจำนวนมาก ซึ่งเทวรูปต่างๆที่พบในเมืองโบราณแห่งนี้มีลักษณะเอกลักษณะบางประการที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตน แตกต่างไปจากเทวรูปที่พบในแหล่งอื่นๆ ทั้งในประเทศและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จึงเรียกรูปแบบที่พบในลักษณะนี้ว่า สกุลช่างศรีเทพ

นอกจากนี้ยังพบประติมากรรมเนื่องในพุทธศาสนา ทั้งพระพุทธรูปและพระโพธิสัตว์อีกจำนวนหนึ่ง ซึ่งปัจจุบันประติมากรรมเทวรูปที่พบที่เมืองศรีเทพ พระพุทธรูปและพระโพธิสัตว?ส่วนหนึ่งถูกรักษาและเก็บไว้ที่พิพิธภัณฑ์แห่งชาติพระนคร อีกส่วนหนึ่งอยู่ในการควบคุมของส่วนบุคคลและพิพิธภัณฑ์ในต่างประเทศ ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมานักวิชาการหลายท่านได้ทำการศึกษาและกำหนดอายุประติมากรรมสกุลช่างศรีเทพไว้ค่อนข้างมาก โดยในส่วนเพื่อความเข้าใจในภาพรวมของการศึกษาประติมากรรมเทวรูปที่เมืองศรีเทพแบ่งการศึกษาที่ผ่านมาของเทวรูปที่พบในเมืองศรีเทพออกเป็น 4 กลุ่ม คือกลุ่มพระวิษณุ(กฤษณะ) กลุ่มประติมากรรมเทวรูปพระสุริยะ กลุ่มพระพุทธรูพธิสัตว์ตามลำดับ

ประวัติและความเป็นมาของสุริยเทพ

ตำนานสุริยเทพหรือพระอาทิตย์

อาทิตย์ ตามคัมภีร์ไตรเพทของพราหมณ์ กล่าวว่ามีถึง 8 องค์ มีชื่อต่างๆกันว่าเป็นโอรสของพระกัศปประชาบดี กับพระอทิติ แต่ได้ทอดทิ้งพระมรรตาณะฑะเสียองค์หนึ่ง คงนำไปเฝ้าพระเป็นเจ้าแค่ ๗ องค์ ต่อมาไกล่เกลี่ยตกลงกันได้ จึงยอมรับพระมรรตาณะฑะเป็นอาทิตย์ด้วย จึงรวมเป็นพระอาทิตย์ 8 องค์ ได้แก่

1. วรุณาทิตย์ 2. มิตราทิตย์ 3. อริยมนาทิตย์ 4. ภคาทิตย์ 5. องศาทิตย์ 6 .อินทราทิตย์

7. ธาตราทิตย์ 8. สุริยาทิตย์

องค์ที่มีนามว่า สุริยาทิตย์ คือ พระมรรตตาณะฑะ ที่พระมารดาคือพระอทิติ ไม่พาไปเฝ้าพระผู้เป็นเจ้า จึงไม่ได้อยู่บนเทวโลกอย่างพระอาทิตย์องค์อื่นๆ ทั้ง 7 องค์แรก จึงคงเที่ยวขับราชรถอยู่ระหว่างเทวโลกกับมนุษย์โลกตราบเท่าทุกวันนี้ ตามคัมภีร์พระเวท พระอาทิตย์จะมีนามนัยหนึ่งว่า พรุสูรย์ หรือ พระ สุริยเทพ มีหน้าที่ให้แสงสว่างและความอบอุ่นต่อมนุษย์ สัตว์และพืชพันธุ์บนพื้นโลกนี้ มีบางแห่งเรียกว่า สวิตฤ(สวิต์ฤ) ขี่ราชรถเทียมม้าแดง 7 ตัว

มีเรื่องเล่าว่า พระสุริยเทพ มีชายาหลายนาง แต่ที่ปรากฏนามเสมอๆ ได้แก่นางสัญญา ซึ่งเป็นธิดาของพระวิศวกรรม มีลูกด้วยกันคือ พระมนูไววัสวัต (หรืออีกนามว่า ท้าวสัตยพรต) 1 พระยม (หรือพระธรรมราชา) 1 นางยมี (หรือ ยมุนา) ซึ่งเป็นชื่อแม่น้ำสายสำคัญได้แก่ แม่น้ำยมนา หรือ ยมุนา) เนื่องจากพระสุริยเทพมีกายรุ่งโรจน์ร้อนแรงเหลือทน นางสัญญาจึงให้ นางฉายา ไปเป็นเมียแทน ส่วนตนนั้นได้ออกบวช บำเพ็ญพรตเป็นโยคินี อยู่ในป่า และไม่ต้องให้สามีจำได้ จึงจำแลงแปลงร่างเป็นม้า มีฉายานามว่า อัศวินี

อย่างไรก็ตาม พระสุริยเทพก็มีอิทธิฤทธิ์เหมือนกัน จึงแปลงร่างเป็นม้าไปสมสู่เป็นคู่ผัวตัวเมียจนเกิดลูกด้วยกัน คือ อัศวิน แฝดคู่กับ เวรันต์ แล้ว จึงพานางกลับมายังสำนักเดิมแห่งตน ฝ่ายพระวิศวกรรมผู้พ่อตา (ในปางที่แยกมาจากพระวิษณุหรือพระอิศวร) จึงจับพระสุริยะกลึง เพื่อขัดถูขูดผิวกายที่สว่างมากๆออกเสีย 1 ส่วนใน 8 ส่วน ผิวที่ขูดออกไปนั้น พ่อตาได้นำไปสร้างเป็น จักร ถวายพระนารายณ์ 1 ตรีศูล ถวายพระอิศวร 1 คฑา(ไม้เท้า)ถวายท้าวกูเวร 1หอก ถวายแด่พระขันทกุมาร 1 และนอกจากนี้ยังนำไปสร้างเป็นอาวุธแจกจ่ายให้เทพยดาอื่นๆจำนวนมาก

ในรามายณะ กล่าวว่า พระสุริยเทพหรือพระอาทิตย์ เป็นพ่อของ พญาสุครีพ ลิงผู้ครองนครกีษกินธยา

ในมหาภารตะ ว่า เป็นพ่อท้าวกรรณะ ผู้ครองแคว้นองคราษฎร์(เมืองเบงคอล)ผู้เป็นเสานาบดีแม่ทัพฝ่ายโกรพ

ในหริศวัต ว่า เป็นพ่อของพระมนูไววัสสัต ซึ่งเป็นพ่อของท้าวอิกษวากุ ผู้เป็นบรมชนกแห่งกษัตริย์สุริยวงศ์ ผู้ครองนครศรีอโยธยา และนครมิกิลา ก็แลพระมนู นั้นยังมีธิดาชื่อ นางอิลา ซึ่งได้เป็นมเหสีของ พระพุธเทวราช พระพุธกับนางอิลามีโอรสคือ ท้าวปุรูรพ บรมกษัตริย์แห่งจันทรวงศ์ กับมีความนิยมกันว่า คราวพระสุริย์แปลงเป็นม้าอยู่นั้น ได้พบพระฤา ชื่อ ยาญวัลกย์ ได้บอกพระอรชุนยัชุรเวท ให้แก่พระยาญวัลกย์

พระอาทิตย์หรือพระสุริยาทิตย์ ถ้ากล่าวในหมู่เทวดา กลุ่มดาวนพเคราะห์ เรียกว่า ระวี (ระพี) และยังมีชื่อต่างดันออกไปเช่น

. 1.ทินกร = ผู้ทำวัน

2. ทิวากร = ผู้ทำวัน

3. ภาสกร = ผู้ทำแสงสว่าง

4. ประภากร = ผู้ทำแสงสว่าง

5. อาภากร = ผู้ทำแสงสว่าง

6. สวิตฤ = ผู้เลี้ยง

7. อรหบดี = ผู้เป็นใหญ่ในวัน

8. โลกจักษุ = ผู้เป็นตาโลก

9. สหัสสรกิรณะ = ผู้มีแสงพันหนึ่ง

10. วิกรรตตะณะ = ผู้ถูกขูดแสงออก

ในคัมภีรไตรเพท ยังกล่าวไว้ว่า พระสุริยาทิตย์นั้น มีเนตร (ตา) เป็นทอง มีกร(แขน) เป็นทอง และมีชิวหา(ลิ้น)เป็นทอง ทรงรถเทียมม้าเท้าด่างขาว

ในคัมภีรปุรณะ แสดงว่า รูปร่างพรอาทิตย์ มีสีกายแดงแก่ มี 3 เนตร 4 กร ถือดอกบัว 2 ข้าง อีกสองข้างข้างหนึ่งให้พรอีกข้างหนึ่งกวัวให้บูชา นั่งมาบนดอกบัวหลวง มีรัศมีเปล่งปลั่งรุ่งโรจน์อยู่รอบกาย มีสารถีคือพระอรุณ

การบูชาพระสุริยาทิตย์นั้น มีสืบกันมาเนิ่นนานแล้วตั้งแค่สมัยพระเวท ต่อมาในต้นคริสต์ศักราช ลัมธิกรบูชาพระอาทิตย์มีความเจริญรุ่งเรือง และมีการพัฒนาไปมากทั้งอินเดียเหนือและใต้ จะมีการสร้างเทวลัยหรือเทวสถาน อุทิศให้กับรูปปั้น รูปหล่อ ของพระสุริยเทพโดยเฉพาะ ดังปรากฏที่เมืองมูลแทน แคว้นแคชเมียร์(กัษมีระ)อนึ่งยังมีชาวฮินดูรวมเอาพระอาทิตย์เข้าในการบูชาเป็นเทพเจ้าทั้ง 5 องค์ ในแห่งเดียวกัน เทวาลัยที่สำคัญจะตั้งอยู่ตรงกลาง ส่วนอีก 4 แห่งจะตั้งอยู่ตามทิศ 4 มุม เรียกตามคติชาวฮินดูว่า ฮินดูปัญจายาคะนะ มีเทพคือ สุริยะเป็นแกนกลาง ส่วน 4 ทิศนั้นหมายถึง พระวิษณุ พระคเณศร์ พระเทวี และพระศิวะ แต่ในยุดหลังๆ ต่อมาการบูชาสุริยเทพได้เสื่อมลดน้อยถอยลงแต่ก็ยังจัดอยู่ในเทพชั้นรอง มีกล่าวถึงราชรถของพระอาทิตย์บ้าง ที่ว่าเทียมด้วยม้า ๗ ตัวนั้น บางคัมภีร์ว่าความจริงเทียมด้วยม้าเพียงตัวเดียว แต่มี ๗ หัว เช่นเดียวกับนาค ๗ หัวมีตัวเดียวนั่นเอง ที่กล่าวแตกต่างกันไปเนื่องจาก นักปราชญ์ทางศาสนาฮินดูต่างมีหลากหลายความคิด แล้วแต่จะกล่าวสรรเสริญยกย่องเทพเจ้าแห่งตน เลอเลิศประเสริฐศรีเพียงใดนั่นเอง รูปพระอาทิตย์หรือพระสุริยเทพ ตามลัทธิความเชื่อถือของชาวฮินดู จะทำให้มีรูปกายสีแดง เรือนร่างมนุษย์ นั่งบนรถเทียมม้า ๗ ตัว หรือตัวเดียวมี ๗ หัว ปรากฏ ประกายแสงสว่างรุ่งเรืองรอบรถและม้ามีสารถีนามว่า อรุณ แหล่างสำนักคือ วิวัสวดี ส่วนมเหสีมีเพิ่มมาอีก ๓ นาง คือ สวรรณี ๑ สวาดี ๑ และ นางมหาวีรยา๑ สำหรับมเหสีเดิมคงได้แก่ นางสัญญา ๑ นางฉายา ๑ และนาง อัศวนี ๑ เทียบตามคติพราหมณ์ ผู้ให้กำเนิดโหรศาสตร์ท่ากล่าวว่า พระอาทิตย์ ท่านว่า มีผิวกายดำแดง ผิวเนื้อสองสี ประดับอาภรณ์ ด้วยเครื่องทรงเป็นแก้วมณีแดง หรือปัทม ทรงราชสีห์เป็นพาหนะ เป็นเทพที่อุบัติขึ้นในจักรวาลก่อนดาวเคราะห์ทั้งมวล เป็นดังไฟร้อนแรงรุ่งโรจน์ร้ายแรงยิ่งนัก มีกำลัง ๖ ทางศาสนาฮินดูเรียกว่า “สุริยเทพ” สถิตอยู่เบื้อง ทิศอิสาณ แปลว่า “ทิศแห่งพระผู้เป็นเจ้าผู้ยิ่งใหญ่”

ตามหลักคัมภีร์พระเวท ตอนฤคเวท กล่าวว่า ร่างของพระอาทิตย์ มีลักษณะเป็นนกมีปีกอันสวยสง่างาม มีรัศมีวายกายสีแดง เป็นแสงรุ่งโรจน์รอบตัว มี ๔ กร มี อรุณเป็นสารถี รถม้าเทียม ๗ ตัว บางตำราว่า ๑ ตัว แต่มี ๗ หัว ที่ประทับสุรยเทพ เรียกว่า วิวัสวดี ดวงอาทิตย์ ตามหลักโหรราศาสตร์ ประจำราศีธาตุไฟ เป็นดาวฤกษ์ที่ให้แสงสว่างและเสริมกำลังให้แก่ดาวนพเคราะห์ทั้งหลายอันก่อให้เกิดมีสิ่งมีชีวิตเกิดขึ้นในโลก เช่น มนุษย์ สัตว์ และพืชต่างๆ